Dat een familiewapen op een adellijke afkomst duidt, is een reeds lang achterhaalde fabel. Oorspronkelijk dat dat wel zo geweest zijn, maar in de late middeleeuwen namen steeds meer burgergeslachten een familiewapen aan. Vooral personen die een openbaar ambt uitoefenden, beschikten over een zegelstempel met wapen om officiele documten te bekrachtigen.
Dit gold ook voor de leden van het geslacht Bontenbal waarvan een aantal naamdragers hun eigen wapen heeft gevoerd. Daardoor komen er familiewapens met verschillende afbeeldingen voor. Wel is er een overeenstemming: alle wapens vertonen één of meerdere ballen. Het zijn zogezegd sprekende wapens.
Elf verschillende wapens
Het familieonderzoek heeft het bestaan van elf verschillende wapenvoorstellingen opgeleverd. Ze komen voor als:
- afbeeldingen op gedrukte 17de-eeuwse wapenkaarten,
- originele tekeningen in 17de- en 18de-eeuwse wapenboeken,
- lakafdrukken op brieven en akten,
- 18de-eeuwse voorwerpen van hout en brons,
- afbeeldingen in hedendaagse literatuur.
Al deze gevonden wapens zijn hierna beschreven en in de figuren hieronder schetsmatig weergegeven. Voor de duidelijkheid zijn ze ingedeeld in twee groepen. In groep A zijn zes verschillende wapens opgenomen die toegeschreven kunnen worden aan het geslacht Bontenbal, groep B omvat vijf verschillende wapens die zijn gebruikt of gevoerd door een naamdrager van dit geslacht.
Verloren gegaan wapen
Naast deze elf wapenvoorstellingen wordt in de literatuur ook nog melding gemaakt van een wapen met een cirkelvormige voorstelling, aangeduid als een ronde schijf of een bal. Het was aangebracht op grafzerk nr. 125 in de Grote of Sint-Laurenskerk te Rotterdam. Deze voorstelling is hoogstwaarschijnlijk omstreeks 1795 (Bataafse Republiek) weggehakt maar de ronde contour, dus een bal, was nog duidelijk zichtbaar. Het helmteken was een antieke vlucht.
Deze grafzerk behoorde toe aan een Rotterdamse tak van de familie Bontenbal en het opschrift gaf aan dat Huibert Bontenbal in 1632, zijn vrouw en zijn zoon Jacob in 1628 onder deze steen begraven lagen. Deze grafzerk is echter niet meer in de kerk aanwezig en is waarschijnlijk door het geweld van de Tweede Wereldoorlog verloren gegaan.
Overeenkomst
Het is opmerkelijk dat het wapen van het geslacht Bontenbal een zekere overeenkomst vertoont met het wapen van de heerlijkheid en het dorp Bleiswijk. Het wapen van deze gemeente heeft een gedeeld veld met rechts drie bollen of schijven van zwart op een ondergrond van zilver.
Waarschijnlijk is dit deel van het gemeentewapen ontleend aan de bekende familie van Bleijswijck. Het is namelijk bekend dat leden van deze familie een wapen met drie ronde, zwarte ballen op een zilver veld voerden. Met name Theodorus van Blijswijck, hoogheemraad en burgermeester van Schiedam voerde zo’n wapen. De vroegste afbeelding van dit wapen komt, volgens de Collectie Musschart, reeds voor in 1506. Andere vroege afbeeldingen zijn uit 1630 en 1694.
De overeenkomst tussen de wapens Bontenbal en Bleiswijk kan natuurlijk op toeval berusten. Aan de andere kant zou het ook mogelijk zijn dat de stamvader, die de naam “den Boentenbal” al voerde, afkomstig was van Bleijswijk. Ten slotte ligt Bleiswijk hemelsbreed maar enkele kilometers, wel gescheiden door de rivier de Rotte, van de plek in Zevenhuizen waar de stamvader in het begin van de 16de eeuw zijn huis en landerijen had. Echter, een bewijs dat het Zevenhuizense geslacht Bontenbal oorspronkelijk afkomstig is uit Bleiswijk, is niet gevonden.
Beschrijving algemene familiewapens
A1
Een veld van goud met drie ballen, 2-1 gerangschikt, welke verdeeld zijn door een rechte horizontale lijn en twee rechte verticale lijnen in zes vlakken, waarvan drie van zilver en drie van zwart. Het wapen is afgebeeld in Armorial General, een wapenboek samengesteld door J.B. Rietstap. Dit standaardwerk schrijft het wapen toe aan de familie Bontebal. Opmerkelijk is dat de lijnen, die de bal in zessen verdelen, recht zijn. Dit is in afwijking met de gebogen lijnen in vergelijkbare wapens. Het is waarschijnlijk toe te schrijven aan de interpretatie van de toenmalige wapentekenaar.
A2
Een veld van goud met drie ballen, 2-1 gerangschikt, welke verdeeld zijn in zes vlakken door een gebogen horizontale lijn en twee gebogen verticale lijnen, drie vlakken van zilver en drie van zwart. Komt voor in:
1) Wapenen der steden en oud-adelyke geslachten in de machtige republyke van Holland en West-Vriesland, gemaakt door Mattheus Smallgange, uitgegeven door Jacobus Robyn (1695), boekdrukker te Amsterdam. Van deze kaarten bestaan identieke versies, o.a. van Leonhard Lang, Johannes Sluyter en Leonard v.d. Valk (zie Fig. 4).
2) Een 18de-eeuws Rotterdams wapenboek, wapen Bontenbal
3) F.L. van Burmania, Adellijk wapenboek begonnen in den jare 1748 en geijndigt anno 1775, 1e deel, blz 57.
4) Collection de 2266 armories …. de familles nobles et patriciennes de Pays Bas, omstreeks 1825, blz. 193. Het betreft hier een variatie: namelijk een zilver veld in plaats van goud.
A3
Een veld van zilver met drie zogenaamde “koekpenningen”, welke verdeeld zijn door een gebogen horizontale lijn en drie gebogen verticale lijnen in acht delen, waarvan vier van zilver en vier van zwart. Afgebeeld en beschreven door G.C. Helbers in het Bijblad van de Nederlandsche Leeuw van 1950. Volgens collectie Muschart (46f) afgebeeld in een wapenboek uit omstreeks 1775, in 1929 in bezit van ir. D.W. van Dam van Hekendorp te Haarlem.
A4
Een veld van goud met een bal van zilver, welke voorzien is met vier segmenten van rood, elk vergezeld door cirkelvormige banden van goud en een onderbroken band van zwart. Dit wapen, toegeschreven aan de familie Bontenbal, is te vinden in hetzelfde Rotterdamse wapenboek (inv. nr. 19) waarin ook het wapen zoals beschreven onder A2 te vinden is.
A5
Een veld van blauw met een bal van zilver, welke versierd is met cirkelvormige figuren van rood zoals in de figuur is afgebeeld. Het helmteken is een beklede arm met dito bal in de hand. H.W.M.J. Kits Nieuwenkamp beschrijft in 1941 dit wapen in Sibbe, maandblad voor het Nederlandsch Verbond voor Sibbekunde. Helaas is geen bron vermeld.
A6
Een wapen waarvan het schild is gevierendeeld. In 1 en 4 in blauw een bal van zilver beladen met figuren van rood (kleine binnencirkels) en van blauw (buitencirkels) als in nevenstaande schets. In 2 en 3 in goud drie vogels van zilver waarvan de twee bovenste opvliegend. Het helmteken een blauw beklede arm met dito bal in de hand van natuurlijke kleur. Volgens collectie Steenkamp/Damstra (I3i) komt dit wapen voor in een Wapenbeschrijving, aanwezig in het gemeentearchief te Rotterdam. Deze afbeelding is echter door mij niet gevonden.
Beschrijving persoonlijke wapens
B1
Een veld van blauw met een roofvogel van zwart, de vleugels zijwaarts omhoog gestrekt. De vogel houdt een kleine bal van zilver met rode en blauwe stippels bezaaid, in de bek. Het helmteken een beklede arm van blauw met zilveren handomslag met een dito bal in de hand van natuurlijke kleur. Dekkleden: blauw, gevoerd van zwart. De wrong afwisselend van blauw en zwart. Dit wapen is afgebeeld in het wapenboek van de Gelders-Overijsselse studentenvereniging te Leiden, deel 1, folio 336 en aanwezig in de Universiteitsbibliotheek. Het wapen behoorde toe aan Huibertus Bontenbal (V-1) uit Rotterdam, in 1641 student te Leiden.
B2
Een veld met een bal, welke door een rechte horizontale en een rechte verticale lijn in vieren is gedeeld. Dit wapen is te vinden in de Nederlands hervormde kerk te Zevenhuizen en wel op een gebeeldhouwd ornament van het eikenhouten koorhek. Het behoorde toe aan Michiel Claesz. Bontenbal (VI-2), notaris, schout en secretaris te Zevenhuizen en in 1709 een van de drie kerkmeesters.
B3
Een veld met bal, welke voorzien is van een kruis en cirkelvormige lijnen volgens figuur 3-B2. Dit wapen, met als helmteken een vlucht, is in reliëf aangebracht op de grote luidklok in de Zevenhuizens kerktoren en betreft ook het wapen van Michiel Bontenbal (zie B2). Deze voorstelling, maar zonder helmteken, is ook te vinden als lakafdruk op ten minste drie van zijn protocollen en missiven, namelijk in het Oud Notarieel Archief Berkel nr. 774, het Weeskamer Archief Maassluis inv. nr. 15 en op een missive, d.d. 2-10-1709, aan de Rekenkamer der Domeinen te Holland, ARA, portefeuille 488.
B4
Een veld met kruis, welke beladen is met 13 bollen, één in het midden en drie op elke arm, vergezeld van vier keer drie bollen in elk kanton: boven rechts en boven links 1-2 en beneden rechts en beneden links 2-1 gerangschikt. Te vinden als lakafdruk op een brief gedateerd 2-6-1755 en verstuurd door Jan Bontenbal (VIII-1), notaris, schout en secretaris te Zevenhuizen. Aanwezig in het archief van Overschie (nr. 250).
B5
Een wapen waarvan het schild is gevierendeeld. In 1 en 4 drie eenden, in 2 en 3 een bal met 16 balletjes gerangschikt in kwadraatvorm volgens nevenstaand figuur. Helmteken: een antieke vlucht. Te vinden als lakafdruk op een brief, d.d. 6-5-1775, aan het Hof van Holland, verstuurd door Jan Bontenbal (zie B4) als secretaris van Zevenhuizen. ARA, Hof van Holland, inv. nr. 4658. Volgens collectie Steenkamp/Damstra (14s) is eenzelfde lakafdruk te vinden op brief, d.d. 14-4-1788, aan Baljuw, Schepenen en welgeboren Mannen van Schieland. Archief te Rotterdam, afdeling III, nr. 190. Dit wapen wordt in 14-4-1788 ook gevoerd door Claas Bontenbal (VIII-2), gerechtsbode van de gemeente Zevenhuizen. Claas is een neef van de eerdergenoemde Jan Bontenbal. Een variatie op dit wapen is uitgevoerd met drie merletten (vogels zonder poten en snavel) in plaats van drie eenden. De bal uitgevoerd zoals beschreven bij figuur 3-B3.
Hedendaags wapen
Hoe zou het wapen van de familie Bontenbal er nu uit moeten zien? Door de grote verscheidenheid in de elf gevonden voorstellingen is dit moeilijk vast te stellen. Drie van de elf voorstellingen tonen een wapenschild met drie ballen, zeven hebben een enkele bal terwijl één wapen een groot aantal ballen vertoont.
Toch kan niet alleen op grond van een veelvuldig voorkomen gesteld worden dat het wapenschild met een enkele bal de meest aannemelijke is. Sterke argumenten voor een schild met drie ballen is het toonaangevende Wapenboek van Rietstap en de vroege Wapenkaarten uit 1695 van onder andere Jacobus Robyn.
Als pluspunt voor een wapen met een enkele bal was een vroege wapenafbeelding op een verdwenen Rotterdamse grafzerk uit omstreeks 1630 en de nog bestaande afbeeldingen uit 1703 in de kerk van Zevenhuizen. Beide wapens hebben een enkele bal.
Ook het vermoedelijk huismerk van het geslacht Bontenbal heeft een enkele bal.
Wapen uit 1965
Interessant bij de afweging hoe het wapen eruit zou moeten zien is een brief van het Historisch Genealogisch en Heraldisch Archief in Zeist uit de jaren zestig. Dit door dr. A.R. Kleyn geleide bedrijf bood in een brief een handgeschilderd familiewapen aan. In deze brief werd een korte beschrijving over een aantal wapenvoorstellingen gegeven. Maar blijkbaar was het ook voor dr. Kleyn moeilijk vast te stellen hoe het wapen eruit moest zien, want hij schrijft aan de geadresseerde: ”Het staat U vrij zelf Uw keuze te bepalen. Ik zou prefereren de drie ballen, wat mooier is dan de enkele.
De volledige wapenbeschrijving luidt dan: In goud drie bonte ballen in zes vakken verdeeld door een horizontale en twee verticale lijnen, beurtelings zwart en zilver van kleur. Helmteken: een blauw beklede arm, met een bonte bal volgens het schild in de ontblote hand. ” Zo’n handgeschilderd familiewapen werd in 1965 op bestelling van Marinus Bontenbal (XII-4) gemaakt. Een foto hiervan is door zijn kleinzoon J.M. Bontenbal beschikbaar gesteld (zie hiernaast).
Kleuren
Wat bij dit wapen tegen de huidige heraldische regels is, is het gebruik van twee metalen naast elkaar; het zilver van de ballen op het veld van goud. Toch komt deze combinatie voor bij de eerdergenoemde wapens A1, A2 en A4. Ook tonen alle wapens die in kleur zijn uitgevoerd dat de bal een of meer vakken van zilver heeft. De combinatie van een bal met vakken van zilver en een veld van goud is dus op historische gronden zeer wel toelaatbaar.
Wat echter vreemd overkomt in het hierboven afgebeelde wapen is een kleur van het helmteken: de blauw beklede arm. Deze blauwe kleur komt namelijk niet voor in het schild. Wel zijn er twee familiewapens bekend met een blauw beklede arm als helmteken (zie wapens A6 en B1), maar dan altijd in combinatie met schilden van blauw.
Een heraldisch meer correctere uitvoering is daarom getekend en geschilderd in 2002, zie hieronder.
Hoewel het mogelijk is om een familiewapen te laten registreren in het wapenregister van het Centraal Bureau voor Genealogie te ‘s Gravenhage, is dat met het wapen van de familie Bontenbal (nog) niet gebeurd.
Verkeerd wapen
In het begin van 1994 is door een antiquarische boekhandel in Rotterdam de onderstaande afbeelding als een authentiek familiewapen van het geslacht Bontenbal te koop aangeboden. Bij deze koop werd tevens geleverd een beschrijving van dit geslacht van circa 1600 tot einde vorige eeuw met een schat (volgens de aanbieder) aan genealogische gegevens.
Onderzoek van deze en andere aanbiedingen van de boekhandel, gecoördineerd door het Centraal Bureau van Genealogie in Den Haag, bracht aan het licht dat het hier om grove vervalsingen en bedrog ging. Van de genealogische gegevens bleek niets te kloppen en het bevatte louter verzinsels. Voor wat betreft het wapen Bontenbal kan gezegd worden dat het een kleurkopie is van het wapen van het familiewapen Van der Meulen. In figuur 7 is duidelijk te zien dat de drie ronde schijven in het wapenschild geen ballen rijn maar molenstenen met een vierkant gat en maalribben. De afbeelding bleek gekopieerd te zijn uit A. A. Vorsterman van Oyen’s bekende standaardwerk Stam- en Wapenboek van aanzienlijke Nederlandsche familien, een uitgave uit 1885-1890.
Het opnemen van deze informatie in deze uitgave is bedoeld om geïnteresseerden duidelijk te maken dat in de loop der tijd veel verkeerd genealogisch materiaal in circulatie is gekomen.
Bronvermelding
Bovenstaande tekst is afkomstig uit ‘Het Zuid-Hollandse geslacht Bontenbal: de oudste twaalf generaties (Rijswijk, 2005)’ geschreven door P.J. Bontenbal.